Lozan görüÅŸmelerinde Ä°smet Ä°nönü'nün Ankara ile neler görüÅŸtüÄŸünü öÄŸrenebilmek amacıyla telgraf görüÅŸmelerini takip eden ve kriptoları çözen Ä°ngiltere, yeni bir dinleme skandalına imza attı. Ä°ngiliz hükümetinin, Maliye Bakanı Mehmet ÅžimÅŸek'in G20 zirvesinde iÅŸbirliÄŸi yapıp yapmayacağını belirlemek amacıyla gizlice dinlediÄŸi ortaya çıktı.
MEHMET ŞİMŞEK İLK DEĞİL
Haber, Ä°ngiltere'de yayınlanan Guardian gazetesinde yer aldı. Gazeteye göre, 2009 yılında, yeni Maliye Bakanı olduÄŸu sırada Mehmet ÅžimÅŸek'in Ä°ngiltere Devlet Ä°letiÅŸim Birimi GCHQ tarafından dinlendiÄŸini yazıyor.
Mehmet ÅžimÅŸek'i dinleyen Ä°ngilizlerin bu ilk yaptıkları iÅŸ deÄŸil. 1. Dünya Savaşı sonrası baÅŸlattıkları dinleme eÄŸitimleriyle tüm anlaÅŸmalar öncesi bu tür iÅŸlere imza attılar.
Lozan görüÅŸmeleri esnasında da Ä°nönü'nün Ä°stanbul'a yolladığı telgraflar deÅŸifre edilmiÅŸ ve neticesinde Lord Curzon Ä°smet Ä°nönü'den istediÄŸi tüm tavizleri almıştı. Mustafa ArmaÄŸan 2012 yılında yazdığı yazıyla bu konuya deÄŸinmiÅŸtiMüzakereler süresince Türkiye'nin hamlelerini önceden bilen Ä°ngilizler, çok özel bir istihbarat sistemi kurmuÅŸ.
Ä°NGÄ°LÄ°ZLERÄ°N TELGRAF ÇALMA VE ÇÖZME EKÄ°BÄ°
Üstelik Lozan'da ciddi bir istihbarat oyunu oynandığından da haberdar deÄŸiliz. Lozan'ın karşı taraftan bilgi çalmaya dönük operasyonları üzerinde duran nadir bir Ä°ngilizce araÅŸtırmaya göre Ä°ngilizler, Ä°stanbul'a yerleÅŸtirdikleri özel yetiÅŸtirilmiÅŸ telgraf çalma ve çözme ekibi sayesinde Türk hükümetinin Lozan'a çektiÄŸi telgrafları bizimkilerden önce yakalıyor, çözüyor ve Lozan'daki ekibimizin eline ulaÅŸmadan önce Londra'ya ulaÅŸtırıyorla. Gereken emirler verildikten sonra Lozan'da müzakere masasına, bizim elimizdeki kozları bilerek oturuyorlardı. Bir diplomatın dediÄŸi gibi bunun, briç masasında karşısındakinin elindeki kartları bilerek oynamaktan farkı yoktu. (K. Jeffrey-A. Sharp, "Lord Curzon and the use of secret intelligence at the Lausanne Conference", The Turkish Yearbook, 1993.)
RAUF ORBAY DEHÅžETE DÜÅžMÜÅž
Bu ahlaksızca oyunun farkında olmayan Türk tarafı, müzakerelere girip çıkıyorlardı ama telgraflaÅŸmaları kendilerinden önce okumuÅŸ rakipleriyle aynı masada oturduklarından bihaberdiler. Zamanın BaÅŸbakanı Rauf Orbay, yıllar sonra Londra BüyükelçiliÄŸi sırasında bu oyunu öÄŸrenince dehÅŸete düÅŸmüÅŸtü.
Ä°ngiltere, 1. Dünya Savaşı'nın hemen ardından bir Kod ve Åžifre Okulu açmış ve mezunların bir kısmını Ä°stanbul'da kurduÄŸu kablosuz dinleme merkezinde istihdam etmiÅŸ olması tesadüf deÄŸildi.
Ä°SMET PAÅžA'YI SIKIÅžTIRIYORLARDI
Curzon ve Rumbold Türk tarafının kafasından nelerin geçtiÄŸini bilerek hareket ediyor ve ortamı germek istediklerinde geriyor, gevÅŸetmek istediklerinde de gevÅŸetiyorlardı. Mesela bir keresinde azınlıklar konusunda Curzon, Ä°smet PaÅŸa'nın üstüne gidiyor, sıkıştırıyordu. Rumbold onu uyardı:
"Ä°smet'in ellerinin bu konuda Ankara tarafından baÄŸlanmış olduÄŸunu hissediyorum. Gizli kaynaklardan edindiÄŸim bilgiye göre eÄŸer biz Montagna Formülü'nde ısrar edersek masayı ve konferansı terk edecek. VatandaÅŸlarımız için bazı garantiler almamız yeterli. Konferans kesilirse bunu kamuoyumuzun anlayışla karşılayıp karşılamayacağından emin deÄŸilim."
Curzon, bunun üzerine tutumunu deÄŸiÅŸtirecektir.
Ä°ngilizler ele geçirilen telgraflardan ÅŸunu da net olarak anlamışlardı: Ä°smet, Ankara'dakilere oranla uzlaÅŸmaya daha yatkındı ve ılımlı bir tavır sergiliyordu. Ancak Ankara çok sertti. Ne yapsın Ä°smet!
GÄ°ZLÄ° HABERALMA SERVÄ°SÄ°
Gizli Haberalma Servisi (SIS) de bunu doÄŸruluyordu. Haziran 1923'te Rumbold, Curzon'a ÅŸöyle yazıyordu: "Malum gizli kaynaklardan edinilen bilgilere dikkat ederseniz Ä°smet'in kendi hükümetiyle giderek daha büyük bir müÅŸkülat içine girmekte olduÄŸunu görürsünüz."
Ä°ngilizler Lozan'da bir baÅŸarısızlık veya eli boÅŸ dönme halinde Meclis'in delegelerden ve hükümetten hesap soracağını bile tespit etmiÅŸlerdi. 30 Ocak 1923'te Rumbold ÅŸöyle yazıyordu Henderson'a:
LOZAN'DA İNGİLİZ HİNLİĞİ
"Kötü bir anlaÅŸmayla geri dönerlerse BMM onları düÅŸürecek, hiçbir ÅŸey imzalamadan dönecek olurlarsa bu defa boÅŸu boÅŸuna zaman kaybettirdikleri ve para harcadıkları için suçlanacaklar." Lord Amery ise Curzon'a Türklerin halı satıcılarına benzediÄŸini, tam kapıdan çıkarken müÅŸterinin verdiÄŸi fiyata razı oldukları uyarısında bulunuyordu.
Makalenin yazarları Jeffrey ve Sharp, Lozan'ın, 1. Dünya Savaşı'nı bitiren antlaÅŸmaların en uzun ömürlüsü oluÅŸunu, Ä°ngiliz gizli haberalma servisinin bir baÅŸarısı olarak deÄŸerlendiriyor. Onların gayreti sayesindedir ki Ä°ngilizler, Türk tarafının elindeki kozları ve tezleri önceden öÄŸrenmiÅŸ ve sonuçta ortaya "gerçekçi" bir antlaÅŸma metni çıkmıştır.
